Archiwum 1992–2013

2003, tom 12, zeszyt 3

Narzędzia oceny

Narzędzia oceny stosowane w Polsce w badaniach naukowych w psychiatrii (część 1)

JOANNA RYMASZEWSKA, ADRIAN SIERADZKI, Andrzej Kiejna
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 251-259

Cel – Artykuł przedstawia przegląd narzędzi pomiarowych stosowanych w badaniach naukowych w Polsce. Poglądy – Omówiono narzędzia wykorzystywane w badaniach nad zaburzeniami psychicznymi wieku podeszłego, nadużywaniem substancji psychoaktywnych oraz funkcjonowaniem społecznym i jakością życia osób z zaburzeniami psychicznymi. W przeglądzie uwzględniono również testy stosowane przez psychologów klinicznych, m.in. do diagnostyki zaburzeń lękowych i osobowości. Zamieszczono także pewne sugestie odnoszące się do potrzeb w zakresie adaptacji narzędzi pomiarowych.

Wnioski – Z przestawionych danych wynika, że do najlepiej opracowanych psychometrycznie narzędzi należą instrumenty służące diagnostyce psychologicznej. Zwrócono także uwagę na celowość wprowadzenia w Polsce nowych instrumentów badawczych.

Narzędzia oceny

Narzędzia oceny stosowane w Polsce w badaniach naukowych w psychiatrii (część 2)

ADRIAN SIERADZKI, Andrzej Kiejna, JOANNA RYMASZEWSKA
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 261-268

Cel – Praca stanowi przegląd psychiatrycznych narzędzi badawczych stosowanych w naszym kraju, zarówno zagranicznych, jak i oryginalnych.

Poglądy – W ostatnich latach obserwuje się wzrost znaczenia badań epidemiologicznych oraz wieloośrodkowych badań klinicznych z losowym doborem próby. Wykorzystywane dla tych celów narzędzia to już nie tylko pojedyncze kwestionariusze, ale również wywiady diagnostyczne oraz zestawy testów. Wielokierunkowy rozwój psychiatrii narzuca m.in. konieczność adaptacji narzędzi badawczych. Procedura adaptacyjna, poza prawidłowym tłumaczeniem, powinna uwzględniać analizę rzetelności, trudności oraz praktyczności narzędzia. W pracy przedstawiono instrumenty do ogólnej oceny stanu psychicznego oraz specyficznych zaburzeń psychicznych, w tym schizofrenii i zaburzeń nastroju oraz do oceny wyników psychofarmakoterapii.

Wnioski – Autorzy postulują szersze wykorzystanie dostępnych już narzędzi, popularyzację i dalszą ocenę oryginalnych narzędzi skonstruowanych w Polsce oraz poprawną adaptację standardowych narzędzi obcojęzycznych.

Artykuł oryginalny

Własności psychometryczne kwestionariusza obciążenia rodziny

Elżbieta Słupczyńska-Kossobudzka, STANISŁAW WÓJTOWICZ, Ludmiła Boguszewska
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 269-276

Kwestionariusz obciążenia rodziny (KOR) jest przeznaczony do badania efektów leczenia chorych na psychozy. Wypełnia go ankieter na podstawie rozmowy z przedstawicielem rodziny, którym jest osoba znacząca, pozostająca w bliskim kontakcie z pacjentem.

Cel – Analiza własności psychometrycznych kwestionariusza i ustalenie jego ewentualnych ograniczeń.

Badani – Walidację przeprowadzono na trzech grupach osób: (1) 113 pacjentów z programu oceny efektów opieki zespołów środowiskowych, (2) 40 chorych przyjętych do całodobowego oddziału Instytutu Psychiatrii i Neurologii oraz (3) 32 przedstawicieli populacji generalnej.

Metoda – Zbadano następujące właściwości kwestionariusza: (1) rzetelność (wewnętrzna spójność ustalona metodą Cronbacha), (2) trafność: (a) trafność teoretyczna, obejmująca: analizę różnic międzygrupowych, badanie matrycy wzajemnych korelacji między pytaniami oraz analizę czynnikową, (b) trafność kryterialna diagnostyczna (badano korelację wyniku KOR z wynikiem kwestionariusza funkcjonowania społecznego), (3) czułość kwestionariusza na zmiany w czasie.

Wyniki – Wskaźnik rzetelności α Cronbacha wyniósł 0,82. Wynik na skali KOR istotnie korelował z poziomem funkcjonowania społecznego. Obciążenie rodzin chorych z programu oceny opieki zespołów środowiskowych było istotnie niższe od obciążenia rodzin pacjentów przyjętych do szpitala, a zarazem istotnie wyższe niż w populacji generalnie. Analiza czynnikowa pozwoliła na wydzielenie dwu czynników – wbrew oczekiwaniom w czynniku pierwszym uplasowało się 6 pytań, a w drugim tylko 2 pytania. W okresie 2 lat opieki zespołów leczenia środowiskowego obciążenie rodzin spadło o blisko 40%.

Omówienie – Badanie wykazało, że kwestionariusz ma zadowalającą rzetelność, trafność kryterialną diagnostyczną, trafność teoretyczną oraz czułość na zmiany w czasie. Kwestionariusz powinien być traktowany, jako jedna skala, jego obecna konstrukcja nie pozwala na wyodrębnianie podskal.

Wnioski – KOR wykazuje dobre właściwości psychometryczne, może być wykorzystany w badaniach efektów leczenia.

Artykuł oryginalny

Własności psychometryczne kwestionariusza zachowań uciążliwych

Elżbieta Słupczyńska-Kossobudzka, STANISŁAW WÓJTOWICZ, Ludmiła Boguszewska
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 277-286

Kwestionariusz zachowań uciążliwych (KZU) jest przeznaczony do badania efektów leczenia chorych na psychozy. Wypełnia go ankieter na podstawie rozmowy z przedstawicielem rodziny, pozostającym w bliskim kontakcie z pacjentem.

Cel – Celem pracy jest ocena własności psychometrycznych tego kwestionariusza.

Badani – Badaniem objęto trzy grupy osób: (1) 113 pacjentów z programu oceny efektów opieki zespołów środowiskowych, (2) 40 chorych przyjętych do całodobowego oddziału Instytutu Psychiatrii i Neurologii oraz (3) 32 przedstawicieli populacji ogólnej.

Metoda – Zbadano następujące właściwości kwestionariusza: (1) rzetelność (wewnętrzna spójność ustalona metodą Cronbacha), (2) trafność: (a) trafność teoretyczna, obejmująca: analizę różnic międzygrupowych, badanie matrycy wzajemnych korelacji między pytaniami oraz analizę czynnikową, (b) trafność kryterialna diagnostyczna (badano korelację wyniku KZU z wynikiem kwestionariusza funkcjonowania społecznego), (3) czułość kwestionariusza na zmiany w czasie.

Wyniki – Analiza wykazała, że dotychczasowa wersja kwestionariusza (14 pytań) obejmowała trzy zachowania, które u przeważającej większości chorych (ponad 90%) w ogóle nie występowały. Powodowało to, że kwestionariusz miał niezadowalającą trafność dyskryminacyjną, jak też mogło obniżać jego czułość na zmiany w czasie. Dlatego też usunięto z kwestionariusza te 3 pytania i poddano walidacji jego skróconą wersję (11 pytań). Badanie tej wersji wykazało, że: wskaźnik rzetelności α Cronbacha wynosi 0,76, poziom zachowań uciążliwych koreluje istotnie z poziomem funkcjonowania społecznego, poziom zachowań badanych 3 grup różni się od siebie istotnie. W analizie czynnikowej wyodrębniono 3 czynniki: agresja/dziwaczność (wskaźnik rzetelności 0,77), wycofanie (wskaźnik rzetelności 0,71) i autoagresja/alkohol (wskaźnik rzetelności 0,46).

Omówienie – Badanie wykazało, że dotychczasowa wersja kwestionariusza (14 pytań) zawierała trzy pytania wyraźnie obniżające jego własności psychometryczne. Walidacja wersji skróconej (11 pytań) wykazała, że ma ona zadowalającą rzetelność, trafność kryterialną diagnostyczną, trafność teoretyczną oraz czułość na zmiany w czasie. Kwestionariusz może być traktowany jako jedna skala, można też odrębnie analizować jego dwie podskale: agresji i dziwaczności (4 pytania) oraz wycofania (3 pytania). Pozostałe cztery pytania nie worzą podskali.

Wnioski – KZU wykazuje dobre właściwości psychometryczne, może być wykorzystany w badaniach efektów leczenia.

Artykuł oryginalny

Porównanie cierpienia psychicznego i funkcjonowania w wybranych zaburzeniach lękowych i depresyjnych

Krzysztof Małyszczak
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 287-292

Cel – Praca przedstawia porównanie cierpienia psychicznego i funkcjonowania w grupach pacjentów z rozpoznaniami depresji, mieszanego zaburzenia lękowo-depresyjnego, zaburzenia lękowego uogólnionego, agorafobii, lęku napadowego, fobii społecznej oraz fobii swoistych. \

Badania – Badano 67 osób nieleczonych lekami psychotropowymi osób, w tym 47 kobiet i 20 mężczyzn, w wieku od 18 do 71 lat (mediana 42 lata).

Metoda – Zaburzenia rozpoznano przy pomocy kwestionariusza diagnostycznego opartego na „Schemacie oceny klinicznej w neuropsychiatrii" (SCAN 2.0), cierpienie psychiczne oceniano za pomocą "Ogólnego kwestionariusza zdrowia" (GHQ-30), ogólne funkcjonowanie – za pomocą "Ogólnej oceny funkcjonowania" (GAF).

Wyniki – Przeciętna wartość GHQ w depresji wynosiła 27, w zaburzeniach lękowych z wyjątkiem fobii swoistych 16-20, fobiach swoistych 7,5. Przeciętna wartość GAF w depresji wynosiła 60, w zaburzeniach lękowych z wyjątkiem lobii swoistych 64-70, w fobiach 77,5.

Omówienie i wnioski – Wykazano, że: (1) depresja powoduje większe cierpienie psychiczne i upośledzenie funkcjonowania niż zaburzenia lękowe, (2) poziom cierpienia psychicznego i funkcjonowania w badanych zaburzeniach lękowych (bez fobii swoistych) jest zbliżony, z wyjątkiem nieco mniejszego cierpienia psychicznego w zaburzeniu lękowym uogólnionym, (3) fobie swoiste powodują mniejsze cierpienie psychiczne i upośledzenie funkcjonowania niż pozostałe zaburzenia lękowe.

Artykuł oryginalny

Jakość życia a funkcjonowanie pacjentów chorych na schizofrenię w ocenie pacjentów, ich rodzin i terapeutów

KATARZYNA SPIRIDONOW, BEATA KASPEREK, Małgorzata Chądzyńska
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 293-309

Cel – Celem pracy jest odpowiedź na pytanie: czy subiektywna jakość życia pacjentów wiąże się z poziomem ich codziennego funkcjonowania?

Badani – W badaniach wzięło udział 29 pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii z oddziałów dziennych IPiN oraz Szpitala „Drewnica" oraz 29 członków ich rodzin.

Metoda – pacjenci wypełniali dwa narzędzia: skalę subiektywnej oceny jakości życia (WHOQOL-BREF) i codziennego funkcjonowania („Skalę codziennego funkcjonowania" z kwestionariusza Tempier i Mercier). Członkowie rodzin oceniali funkcjonowanie chorych za pomocą skali „Oceny umiejętności radzenia sobie z czynnościami życia codziennego" Wallace i wsp. Terapeuci oceniali ogólny poziom funkcjonowania chorych przy użyciu skali GAS.

Wyniki – Korelacje między oceną funkcjonowania przez terapeutów oraz przez rodziny a wynikami oceny jakości życia przez samych pacjentów (WHOQOL) okazały się statystycznie nieistotne. Natomiast funkcjonowanie wg subiektywnej oceny samych pacjentów okazało się znacznie mocniej związane z ich oceną jakości życia. Subiektywna ocena własnego funkcjonowania pacjentów ma związek z ich zadowoleniem z siebie, ze swojego zdrowia i życia, z posiadaniem różnego rodzaju zasobów (nie tylko finansowych) umożliwiających samodzielne życie oraz z poziomem odczuwanej przez nich energii życia.

Omówienie – W badanej grupie wystąpił istotny związek między jakością życia pacjentów a ich oceną własnego funkcjonowania. Ocena funkcjonowania przez terapeutów i rodziny nie miała związku z subiektywną jakością życia w ocenie chorych. Poza pieniędzmi, pozostałe elementy jakości życia mające związek z subiektywną oceną funkcjonowania pacjentów, mają charakter czynników nieuchwytnych i "niepoliczalnych" – trudnych do adekwatnej oceny z zewnątrz.

Wnioski – Uzyskane wyniki po raz kolejny zwracają uwagę na różnice między pacjentami a osobami zdrowymi w ocenie życia osób chorych na schizofrenię. Jeżeli planując oddziaływania rehabilitacyjne chcemy rzeczywiście poprawić jakość życia pacjentów, musimy respektować ich odczucia, a nie tylko obowiązujące normy.

Artykuł oryginalny

Samoocena stanu psychicznego w schizofrenii: przydatność skróconej wersji „Frankfurckiej skali samopoczucia”

Jacek Wciórka, ANNA BEMBENEK, DOROTA BOŻYK, BARBARA BUDYTA, BEATA HINTZE, MONIKA KASPRZAK, HANNA KOZDRA-POPIEL, MAGDALENA MAŁECKA, ANNA OLAK, JUSTYNA RAWSKA, JANUSZ WÓJCICKI
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 311-321

Do niektórych celów klinicznych przydatne byłoby skorzystanie z narzędzi samooceny stanu psychicznego przez chorych na schizofrenię. Sprawa budzi jednak wiele kontrowersji. W poprzednich pracach wskazaliśmy na dobrą rzetelność i specyficzną trafność przeznaczonej do takiego celu „Frankfurckiej skali samopoczucia" (FBS) wg Süllwold i Herrlich. Jednak, w celu poprawy praktyczności narzędzia, zaproponowaliśmy skrócenie oryginalnej skali na podstawie wtórnej, retrospektywnej analizy psychometrycznej.

Cel – Obecne badanie skróconej wersji „Frankfurckiej skali samopoczucia" (sFBS) zmierzało do oceny jej podstawowych właściwości psychometrycznych na podstawie badań bezpośrednich, prospektywnych.

Badane osoby – Zbadano 30 chorych o różnych rozpoznaniach (w tym 19 chorych na schizofrenię wg ICD-l0).

Metoda – Jako referencyjnego narzędzia samooceny używano dwóch skal analogii wzrokowej, a jako alternatywnego narzędzia do oceny klinicznej użyto skali KOSS (Kliniczna ocena zespołów schizofrenicznych). Pacjenci oceniali swój stan, co tydzień, lekarze oceniali ich stan niezależnie, co 2-4 tygodnie.

Wyniki – sFBS może być stosowana rzetelnie. Jej trafność wydaje się swoista i w niewielkim stopniu związana z oceną kliniczną. Struktura czynnikowa skali jest jednowymiarowa (sygnały dezorganizacji). Rzetelność i struktura czynnikowa są stabilne w czasie kolejnych tygodni, mimo zmian stanu psychicznego chorych. Skala różnicuje opis obserwowanych stanów psychicznych i wydaje się praktyczna w użyciu.

Omówienie – 'Wyniki bezpośredniego badania wartości sFBS są zbieżne z wnioskami wcześniejszej, wtórnej analizy jej wartości. Skrócona wersja zachowuje właściwości psychometryczne wersji pełnej, jest natomiast łatwiejsza do praktycznego zastosowania.

Wnioski – Skala może być przydatna do śledzenia zmian w zakresie samooceny stanu psychicznego chorych.

Artykuł oryginalny

Samoocena stanu psychicznego w schizofrenii: przydatność skróconej wersji „Skali nastawień i nastroju”

Jacek Wciórka, ALEKSANDRA DYMECKA-KÜHN, JANUSZ WÓJCICKI
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 323-333

W poprzednich badaniach wykazaliśmy dobrą rzetelność, specyficzną trafność i ograniczoną praktyczność "Skali nastawień i nastroju" von Zerssena (PD-S) do samooceny stanu psychicznego u chorych na schizofrenię. W celu poprawy praktyczności użycia skali na podstawie retrospektywnej, wtórnej analizy psychometrycznej, zaproponowaliśmy skrócenie skali, co okazało się możliwe bez utraty wartości psychometrycznej narzędzia.

Cel – Obecnie, celem badania była ocena wskaźników psychometrycznych skróconej wersji PD-S (sPD-S) w badaniu bezpośrednim, prospektywnym.

Osoby badane – Za pomocą sPD-S zbadano 41 chorych o różnych rozpoznaniach (w tym 23 chorych na schizofrenię wg ICD-l0).

Metoda – Jako konkurencyjnego narzędzia oceny klinicznej użyto skali KOSS (Kliniczna ocena zespołów schizofrenicznych) w wersji całościowej, typu CGI (KOSS-C) oraz w wersji opisującej podstawowe wymiary kliniczne zespołu psychopatologicznego (KOSS-W). Pacjenci oceniali swój stan, co tydzień, lekarze oceniali ich stan niezależnie, co 2-4 tygodnie.

Wyniki – sPD-S może być stosowana rzetelnie – wykazuje bardzo dobrą spójność wewnętrzną oraz dobrą powtarzalność. Jej trafność wydaje się jednak swoista i w niewielkim stopniu związana z oceną kliniczną. Najlepszym przybliżeniem struktury czynnikowej skali wydaje się rozwiązanie dwuwymiarowe (przeżycia depresyjne i przeżycia paranoidalne), odpowiadające zamiarom twórcy oryginalnego narzędzia. Rzetelność i struktura czynnikowa skali są stabilne w czasie kolejnych tygodni, mimo zmian stanu psychicznego chorych. Skala okazała się też mniej nużąca dla chorych i chętniej przez nich wypełniana. W zastosowaniu klinicznym, zwłaszcza wielokrotnym, wydaje się, więc bardziej praktyczna od pełnej wersji.

Omówienie – Wyniki bezpośredniego badania wartości psychometrycznej sPD-S są zbieżne z wnioskami wcześniejszej, wtórnej analizy jej wartości.

Wnioski – Skala może być przydatna do śledzenia zmian w zakresie samooceny stanu psychicznego chorych.

Artykuł poglądowy

Zastosowanie mapowania białka c-Fos w neuropsychofarmakologii

MAŁGORZATA LEHNER, ALEKSANDRA WISŁOWSKA, EWA TARACHA, MAŁGORZATA ZIENOWICZ, Adam Płaźnik
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 335-345

Cel – Przedstawienie najbardziej aktualnych przykładów zastosowania tej techniki do lokalizacji struktur ośrodkowego układu nerwowego aktywowanych przez substancje takie jak leki przeciwdepresyjne, neuroleptyki, substancje uzależniające, a także do mapowania dróg związanych z transmisją bólu, emocjami, lękiem i uczeniem.

Poglądy – Białko c-Fos jest produktem genu c-Fos, przedstawiciela genów tzw. wczesnej odpowiedzi komórkowej. W komórkach niepobudzonych poziom mRNA dla c-Fos jest prawie niewykrywalny, natomiast stymulacja różnorodnymi bodźcami wywołuje szybką i silną ekspresję tego genu. Immunocytochemiczne oznaczanie białka c-Fos pozwala na mapowanie aktywacji neuronalnej (tzw. transkrypcyjnej) mózgu.

Wnioski – Mimo pewnych ograniczeń technika mapowania białka c-Fos znalazła zastosowanie w badaniu funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego zarówno w stanach fizjologicznych i patologicznych.

Artykuł poglądowy

Neurorozwojowa teoria powstawania autyzmu

Piotr Wierzbiński, Tadeusz Pietras, AGNIESZKA KWIATKOWSKA
Piotr Wierzbiński, Wyższa Szkoła Finansów i Illformatyki im. Proj: Janusza Chechlillskiego, ul. Św. Jerzego 10112, 91-072 Łódź, tel/fax: (42) 6310460

Cel – Przedstawienie argumentów uzasadniających pogląd, iż autyzm jest pierwotnie zaburzeniem rozwoju ośrodkowego układu nerwowego powodującym nieprawidłowości komunikacji dziecka z innymi ludźmi, stereotypowe zachowania i inne nieprawidłowości funkcjonowania ujawniające się przed trzecim rokiem życia.

Poglądy – W patogenezie autyzmu ważną rolę odgrywają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe zaburzające rozwój płodu. Autyzm powstaje w wyniku działania na rozwijający się płód czynników chemicznych (np. talidomidu, czy wysokiego poziomu testosteronu) lub infekcji wirusowych (wirus różyczki, wirus odry, cytomegalowirus). W pracy przedstawiono także szeroko geny biorące udział w patogenezie autyzmu i związane z nimi loci chromosomowe.

Artykuł kazuistyczny

Zespół urojeniowo-omamowy w przebiegu neuroinfekcji o etiologii gruźliczej u 14-letniej dziewczynki

Małgorzata Janas-Kozik, Irena Krupka-Matuszczyk, KATARZYNA WOJACZYŃSKA-STANEK, BARBARA SZWED-BIAŁOŻYT, DOROTA BURZAWA, BEATA TATROCKA, MACIEJ MATUSZCZYK
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 357-362

Cel – Mimo obowiązkowych szczepień ochronnych, zakażenia gruźlicze nie zostały w pełni opanowane. Nietypowe postaci zakażenia prątkiem gruźlicy mogą przybierać różnorodny obraz kliniczny. Opisywane są różnorodne zaburzenia psychiczne towarzyszące zakażeniu gruźliczemu opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu.

Przypadek – Przedstawiono przypadek l4-letniej dziewczynki, u której na podłożu neuroinfekcji o etiologii swoistej wystąpiły objawy zespołu urojeniowo-omamowego o interesującym przebiegu.

Komentarz – Autorzy zwracają uwagę na trudności diagnostyczne, wątpliwości w interpretacji wyników badań dodatkowych oraz zaangażowanie szerokiego grona specjalistów w opiekę nad pacjentką.

Artykuł kazuistyczny

Obsesyjność a impulsywność. Dynamika zaburzeń osobowości w anorexia nervosa – opis przypadku

Cezary Żechowski, ANTONI JAKUBCZYK
Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2003, 12 (3), 363-367

Cel – Współwystępowanie zaburzeń odżywiania się z zaburzeniami osobowości stało się w ostatnich latach przedmiotem wielu badań, które koncentrowały się nad poszukiwaniem wspólnego tła etiologicznego, rokowaniem, doborem odpowiedniej terapii.

Przypadek – Autorzy przedstawiają opis przypadku pacjentki z jadłowstrętem psychicznym, która w różnych fazach leczenia ujawniała cechy zaburzeń osobowości typu obsesyjno-kompulsyjnego albo typu borderline.

Komentarz – U niektórych pacjentek z zaburzeniami jedzenia Występować może zespół cech zaliczanych do obu typów osobowości, w którym w zależności od fazy choroby, stopnia wyniszczenia, oraz sytuacji psychologicznej i rodzinnej pacjentki, dominować mogą cechy jednego lub drugiego z zaburzeń.